============================== Keunarang Tgk Hasan M Di Tiro INSTITUTE ATJÈH DI AMÈRIKA 1968 Hak Peungarang Teutap Bak Droë ============================== KEUMEURDÉHKAAN DAN KEUMAKMURAN Keumeurdéhkaan njankeuh asai keumakmuran. Meunjo ...Nanggroë geutanjoë hana meurdéhka, geutanjoë pih hana mungkén makmu. Hudép saboh bansa njang djidjadjah lé bansa laén hana ubah lagèë hudép sidroë lamiët tjit. Lagèë peuë na hareuta dan ôsaha sidroë lamiet djitjok lé po djih, meunantjit peuë na hareuta bansa dan hasé nanggroë njang gob djadjah djitjok Ié bansa njang djadjah bansa dan nanggroë njan. Bak watèë nanggroë geutanjoë keunong djadjah Beulanda, hasé nanggroë Atjèh njoë djitjok lé Beulanda. Djinoë geutanjoë ka rhôt dalam djadjahan Djawa, hasé nanggroë geutanjoë ka djitjuë lé Djawa. Meunjo dimasa Beulanda ekonomi nanggroë geutanjoë na leubèh got nibak dimasa Djawa njoë, njan hana laén nibak keureuna bansa Beulanda leubèh tjarong bak dji ato ekonomi nibak bansa Djawa njang mantong bangai that njan. Ureuëng Djawa njan meu nanggroë droë djih hana djitu'oh atô lom, pakri ban djitu'oh atô nanggroë geutanjoë. Lagèë njang ka trang that dalam masa 23 thôn njang ka u likôt njoë (1968), geutanjoë hana peuë ta harap keu makmu Nanggroë teuh njoë dimijub Djawa. Keumakmuran saboh-saboh nanggroë kon na saboh peukara njang teuka keudroë djih deungon hana soë peugot. Keumakmuran njan teuka meunjo na saboh Peumeurintahan njang meurdéhka, njang djeuët peugot peuë njang peureulèë keu rakjat deungon hana soë tham, njang djeuët peugot keunira dan djeuët peubuët peuë njang djroh keu bangsa deungon hana peuë djak lakèë idin bak bansa laén, saboh Peumeurintahan njang hana tudjuan laén nibak satoh bansa droë teuh, saboh Peumeurintahan njang kon gob peuék-peutrôn, njang kon meutanggông djaweuëb u blahdéh laôt. Meunantjit, hudép dan keumakmuran tiëp-tiëp bansa ban saboh dônja njoë meugantung bak tanoh nanggroë djih maséng-maséng. Keumakmuran bansa-bansa kon na rhôt dari langèt lagèë "manna wassalwa", teutapi meugantung bak pakri ban tjarong saboh-saboh bansa bak djiatô ekonomi djih. Bansa- bansa lërupa, Amerika dan Djeupang, bandum makmu sabab awak njan bandum meurdéhka dan djitukri peugot keunira bak atô ekonomidjih. Menantjit keumakmuran nanggroë Atjèh njoë ék ta peugisa lagèë djameun jôh goh lom prang deungon Beulanda, meunjo geutanjoë tapeugot keunira njang djroh dan tameusaboh atô teunaga. Peuë keunira njang handjeuët han ta peugot? Phôn that, geutanjoë beu ta teupeuë bahwa keumakmuran geutanjoë Atjèh bandum meugantung bak nanggroë Atjèh njoë, dan bak saré keudroë-droë teuh. Hana ureuëng luwa atawa bansa laén njang ék peumakmu nanggroë geutanjoë. Meunjo gob didjak keunoë, njan tudjuan djih kon djidjak tulông geutanjoë, teutapi djidjak tulông droë djih djak padjôh hareuta geutanjoë. Njang keudua, geutanjoë Atjéh handjeuët han ta teupeuë, geutanjoë bandum saboh nasib, peurangoë meu nafsi-nafsi, peurangoë "peuglaih putjôk droë" mantong deungon hana piké keu bansa teuh bandum, han meuhasé dan hana keuneuleuëh. Hana ureuëng Atjèh njang ék kaja, meunjo bandum laén gasiën; hana ureuëng Atjèh njang ék seunang sabé, meunjo laén bandum sôsah; hana ureuëng Atjèh njang teutap makmu, meunjo laén bandum hana meu asap dapu. Njoë bandum ka teuntèë dalam 'eleumèë ekonomi. Ureuëng meukat han meulaba, meunjo ureuëng nanggroë hana pèng deungon meubloë; ureuëng meugoë handjeuët meu'uë meunjo kon ban sinaroë trôn u blang bak saré; ureuëng meu eungkôt handjeuët djak u laôt meunjo hana rakan njang tarék pukat. Meunankeuh, nasib dan hudép geutanjoë Atjèh bandum meugantung saré keudroë teuh, bôh langsông, bôh hana langsông, teutapi keuneuleuëh meusambông. Peukara njang peusaboh nasib geutanjoë bandum njankeuh njang dalam 'eleumèë politék geupeunan "keupeunténgan bansa" (national interest) Soë na biëk geutanjoë njang han djimeungaku na bangsa Atjèh? Meunjo na saboh bansa Atjèh "lagèë ka njata dalam seudjarah geutanjoë njang ka meuribèë thôn"--maka handjeuët han na saboh" keupeunténgan bansa Atjèh"(Achehnese national interest)--njang meunjo keupeunténgan njan hana ta satoh, atawa djipeurusak lé bansa laén, akan rusak bandum keu peunténgan sidroë-droë ureuëng Atjèh tjit. Keupeunténgan bansa Atjèh njoë njankeuh keumeurdéhkaan Atjèh dan keudèëlatan bansa Atjèh ateuëh nanggroë droëteuh njoë. Lagèë geutanjoë han ék ta peudong keumeurdéhkaan Atjèh meunjo geutanjoë hana sapeuë pakat, meunantjit geutanjoë han ék ta peudong keumakmuran nanggroë Atjèh meunjo geutanjoë meu tjrè-brè. Buët peuglah putjok droë deungon djalan djak tjôm djaroë Djawa, lagèë djipeubuet Ié padum-padum droë ureuëng Atjèh, kon na djeuët keu peumakmu nanggroë gebanjoë dan bangsa geutanjoë, teutapi djeuët keu sabab meutamah tjré-bré geutanjoë keureuna ureuëng njan ka djeuët keu djaroë-gaki djawa bak dji djadjah bangsa geutanjoë bandum. Buët peu makmu nanggroë teuh njoë ék ta peudong meunjo geutanjoë ta tém meusapeuë pakat dan ta tém piké keu kawôm dan bangsa teuh bandum. Geutanjoë handjeuët han ta meureunoë keulai ta seumiké ateuëh neuduëk "keupeunténgan bansa Atjèh" dalam bideuëng politék, ekonomi, adab, dan hukôm. Geutanjoë handjeuët han ta peugot keunira keudroëteuh, pakri ban bak ék tasatoh bansa Atjèh njoë bandum, keuturônan djinoë dan keuturônan ukeuë, njoë keuh djalan, ta peudong keumakmuran kon deungon ta piké keu sidroë-dua mantong. Bèk sagai ta tuwo, nasib geutanjoë ban saboh bansa keuneuleuëh saboh. Miseuëdjih, handjeuët han ta peugot keunira, geutanjoë bansa Atjèh, lagèë bansa-bansa laén tjit dalam dônja, meutamah meulipat-ganda tiëp-tiëp 20 thôn. Meunjo ta tjok neuduëk bak keunira thôn 1930, geutanjoë na saboh miliun, maka bak thôn 1950, geutanjoë ka na 2 miliun; bak thôn 1970, keumeung na 4 miliun; bak thôn 1990, keumeung na 8 miliun; bak thôn 2010, keumeung na 16 miliun; bak thôn 2030 keumeung na 32 miliun; bak thôn 2060, keumeung na 64 miliun; dan bak thôn 2070, keumeung na 128 miliun. Djadi dalam watèë 100 thôn treuk--njoë kon watèë njang tréb that dalam hudép saboh bangsa--geutanjoë bangsa Atjèh keumeung djeuët 128 miliun, seudang tanoh geutanjoë hana meutamah Ié meusidjeungkai pih. Meunjo geutanjoë djinoë mantong 4 miliun ka ta rasa apôh-apah, alôh-alah, hana sép sapeuë, rumoh tiréh, badjèë beukah, hana buët dan hana pèng, maka dalam watèë 100 thôn treuk, geutanjoë Atjèh keumeung djeuët 100 go leubèh gasiën, 100 go leubèh sôsah, 100 go leubèh meularat --meunjo hana keumaih ta peugot keumadjuan dalam bideuëng ekonomi djinoe ladju-- sabab ban 128 miliun keuturônan Atjèh njan pajah hudép dan mita raseuki ateuëh tanoh njoë tjit. Njoë kon peukara geutanjoë mantong, tetapi hai njang teudjadi ateuëh tiëp-tiëp bansa ban saboh dônja. Bansa gob bandum ka djipeugot keunira peukara njoë, dan ka djipeukeumaih dumpeuë supaja keuturônan djih hana kureuëng sapeuë bak masa u keuë teuma. Njoë keuh sabab hana saboh bansa dalam dônja njoë njang djitém teurimong bansa laén djak duëk u nanggroë djih, keureuna bandum ureuëng piké keu nasib aneuk tjutjo droë. Njoë keuh sabab djipeugot atôran immigrasi, mangat djeuët dji tham bansa laén nibak tamong u nanggroë djih. Hana nanggroë njang bri idin keu bansa luwa djak mita raseuki di nanggroë djih. Teutapi peuë di geutanjoë bansa Atjèh na ta peu keumaih nanggroë teuh njoë keu aneuk tjutjo njang keuneung trôh njan? Peuë na ta meukeumaih dalam buët njoë lagèë bansa-bansa meu adab laén meukeumaih? Peuë na ta djaga Nanggroë pusaka njoë"-njang éndatu ka geupeutheun deungon darah dan njawong bék djitjok lé gob? Nibak ta peulara tanoh mulia njoë mangat djeuët ta pulang keu keuturônan ukeuë, lagèë ka ta teurimong nibak keuturônan njang ka u likôt, djinoë geutanjoë ta iëm droë, hana ta padôli, watèë Djawa djipeutamong meuribèë-ribèë bansa djih djak tjok tanoh geutanjoë bahkan ulôn deungo, na biëk geutanjoë njang bantu Djawa dalam buët njoë hingga meunjo hai njoë hana ta tham djinoë ladju, dalam padum-padum thôn treuk Djawa tamong njan ka ék djirampaih nanggroë njoë nibak geutanjoë njang po. Peuë hana ta teupeuë politék Djawa peutamong bangsa djih u nanggroë Atjèh dan u pulo-pulo laén, nakeuh saboh politék peundjadjahan njang paling mubaja, njang handjeuët han ta teugah sibagoë buët njang hana hak dan hana adé, sabab Djawa bak watèë njoë teungoh djingui keukuasaan politék djih mangat djeuët djitjok tanoh pusaka bansa-bansa laén di pulo-pulo njoë. Politék djadjah nanggroë gob deungon djalan peutamong ureuëng djih u nanggroë njan, lagè njang teungoh djipeulaku Ié Djawa djinoë geunap uroë, nakeuh saboh politék peundjadjahan njang ka dji peulaku Ié nanggroë-nanggroë peundjadjah njang laén nibak djameunkon. Lagèë ka geutuléh lé Machiavelli 400 thôn njang ka u likot, djalan njang mangat that bak djadjah nanggroë gob njankeuh deungon djalan peutamong "peungungsi" u nanggroë njan. Djinoë, meunjo geutanjoë ta atô nanggroë Atjèh njoë keudroëteuh deungon djroh, ta peusapat hasé laôt, darat, dan asoë tanoh, dan tangui hasé njan bandum bak ta peudong ekonomi Nanggroë njoë, ta peuna hareukat keu bandum asoë nanggroë, tuha-muda, inong-agam, maka deungon keukajaan nanggroë Atjèh njoë dan deungon buët djaroë geutanjoë bandum, djeuët ta peugot nanggroë njoë keu saboh nanggroë njang makmu that. Nibak ië kruëng geutanjoë njang meuribèë boh njan, djeuët ta peugot teunaga listrik njang ék peu peungeuh ban saboh nanggroë; nibak tanoh geutanjoë njang peunoh minjeuk, meuh, teumaga, beusoë, batèë arang, dan hareuta laén lom njang goh lom ta paréksa, djeuët ta peusapat pèng meuribèë djuta keu pangkai ta peudong ekonomi nanggroë njoë mangat djeuët ta keubah keu aneuk tjutjo. Teutapi dumpeuë buët wadjéb njang djeuët keu tanggôngan geutanjoë sibagoë saboh bansa, buët peulara "keupeunténgan bangsa Atjèh", buët peudong "Achehnese national interest", buet njoë bandum handjeuët ta peubuët meunjo geutanjoë hana meurdèhka djinoë, peuë njang ta keumeung peubuët di nanggroë Atjèh njoë pajah ta djak lakèë "idin" bak Djawa. Meunjo ta keumeung peu tamong pèng keu pangkai nibak Amerika atawa lërupa u nanggroë Atjèh njoë, pih pajah tadjak lakèë "idin" bak Djawa dilèë, sang-sang nanggroë Atjèh njoë tanoh djih dan geutanjoë Atjèh lamiet djih. Meunantjit, "idin" njoë han djibri meunjo hana deuh laba keu bansa djih, atawa meunjo djipiké buët njan djeuët peu kaja dan peuteuga keulai geutanjoë Atjèh. Djadi keupeunténgan geutanjoë bangsa Atjèh ka djipeuduek dimijub keupeunténgan bansa Djawa. Peuë njang djeuët ta peugot di nanggroë Atjèh njoë, kon peuë njang djroh keu geutanjoë bansa Atjèh, teutapi peuë njang djroh bak djamin keupeunténgan bansa Djawa mangat djeuët djipeuleumoh geutanjoë sabé. Njoëkeuh njang geupeunan "colonialism" atawa peundjadjahan, atawa buët peulamiët saboh-saboh bansa uléh saboh bansa laén. Geutanjoë Atjèh njang ka meuribèë thôn njang ka u likôt ka biasa ta meuhubông langsông deungon nanggroë-nanggroë lërupa, djinoë handjeuët ta meuhubông lé meunjo hana "idin" Djawa. Surat-haba Inggrèh, The London Times, uroë 29 April, 1873, ka djituleh:"Ureuëng Atjèh mulai djameunkon tjit ka biasa that geu meuhubông deungon bansa-bansa lërupa, bôh peukara urôsan milite atawa peukara urôsan damé". ("They have been long accustomed to dealings, both military and pacific, with Europeans") Teutapi djinoë meunjo geutanjoë ta keumeung djak u nanggroë luwa mantong, ka pajah ta lakéë sura phaih nibak Djawa, dan handjeuët ta djak saho, meunjo han djitém bri "idin" lé djih. Njoë bandum na keuh keuhinaan njang hana patôt sagai njang ka ta teurimong lé geutanjoë nibak Djawa dan djaroë gaki djih lawét njoë. Njoë na keuh keuhinaan njang hana mungkén ta teurimong meunjo geutanjoë aneuk éndatu, meunjo geutanjoë ta ngiëng droë teuh lagèë saboh bansa njang mulia, njang tu'oh hudép dan tukri maté deungon mulia. Djadi peukara keusôsahan bansa geutanjoë dalam hudép djinoë, asai-usui djih na dalam bideuëng politék. Geutanjoë han keumaih ta peugot ekonomi teuh, meunjo goh lom ta peudong hak hudép geutanjoë dalam bideuëng politék sibagoë ureuëng dan bansa meurdéhka lagèë djameunkon. Sabab njan, keusôsahan ekonomi geutanjoë djinoë ban saboh bansa dan ban saboh nanggroë, sibeutoidjih, kon na saboh keusôsahan ekonomi njang ka patôt, teutapi na saboh keusôsahan ekonomi njang gob peusabab, njang djidjak peuduëk ateuëh ulèë geutanjoë lé bansa laén, baroëdjéh lé Beulanda, djinoë lé Djawa, njang djak peu ureuëng-ureuëng droë djak tjuba peu lamiët geutanjoë keunoë. Keusôsahan njang gob peugot njoë han gadoh jôh goh Iom ta peutjrok djih nibak nanggroë Atjèh njoë. Watèë Iheuëh njan, barô djeuët ta peudong ekonomi geutanjoë, barô ék ta satoh ban saboh bansa dan ban saboh nanggroë, bôh bak masa njoë, bôh bak masa u keuë trôk'an akhé dônja. Tjitak phôn, New York, 1968 Tjitak keudua, Glé Mamprèë, 1977 Tjitak keu lhèë, Stockholm, 1984
Tidak ada komentar:
Posting Komentar