============================== Keunarang Tgk Hasan M Di Tiro INSTITUTE ATJÈH DI AMÈRIKA 1968 Hak Peungarang Teutap Bak Droë ============================== PEUË AKIBAT PRANG DEUNGON BEULANDA KEU GEUTANJOË ATJÈH Geutanjoë Atjèh na sab...oh bansa ateuëh rhuëng dônja. Saboh bansa hudép sabé, bah that pih angèëta sidroë-droë maté; saboh bansa teutap lagèë sot, bah that pih keuturônan meugantoë gantoë; saboh bansa hana tuha, sabé muda, bah that pih sidroë-droë angèëta djeuët keu tuha; sabab njan geutanjoë bansa Atjèh bak masa njoë saban tjit deungon bansa Atjèh bak masa 100 thôn atawa 1.000 thôn njang ka u likôt, atawa ukeue; endatu geutanjoë njang ka maté ka ta gantoë lé geutanjoë; geutanjoë akan djigantoë lé aneuk-tjutjo njang akan lahé, meunankeuh trôk'an akhé dônja. Darah éndatu geutanjoë njang ka maté na djilé dalam tubôh geutanjoë njang mantong hudép; lidah geutanjoë marit basa njang ka geupeureunoë Ié gobnjan, njang tjit meu geutanjoë njang tukri; adat, reusam, agama njang atô hudép geutanjoë, mulai phôn bak watèë lahé trôk'an bak watèë ta tamong dalam kubu, bandum ta teurimong nibak éndatu. Hudép geutanjoë kon na saboh buët keudroë-keudroë, atawa hai maséng-maséng, teutapi na saboh buët meusjèëdara, meukawôm, meubansa. Hudép geutanjoë na lagèë sikrèk taloë njang meusambông-sambông, peuë njang ta teurimong nibak éndatu ta peutrôh keu aneuk-tjutjo; maséng-maséng geutanjoë hana ubah lagèë si urat beuneung njang peugot idja, lagèë saboh gleuëng njang peugot ranté. Nanggroë Atjèh njoë tanoh geutanjoë bandum, njang teurimong darah geutanjoë njang rhô, njang keubah manjèt éndatu, ma deungon ku; njang bri keu geutanjoë ië deungon bu; teumpat geutanjoë hudép deungon mulia dan teumpat geutanjoë maté deungon mulia, njang ta teurimong nibak endatu, dan njang wadjéb ta pulang keu aneuk-tjutjo, meunjo han ék leubèh djroh, handjeuët kureuëng nibak njang ka. Djinoë seubatji ta paréksa mideuën prang njang 65 thôn deungon Beulanda njan; seubatji ta kalon deungon tjeureumèn mata seudjarah droëteuh, peuë akibat prang njan keu geutanjoë sibagoë saboh bansa, peuë na rugoë njang han ék meugantoë, peuë na geumadoh njang han ék meugisa, peuë na luka njang han ék puléh, dan peuë na peuladjaran keu masa ukeuë teuma. Akibat njang trang that nibak prang deungon Beulanda njan, geutanjoë ka gadoh keumeurdéhkaan ka 57 thôn trôk'an uroë njoë: 31 thôn dimijub Beulanda (1911-1942); 3 thôn dimijub Djeupang (1942-1945); 23 thôn dimijub Djawa (1945-1968). Geutanjoë djeuët dji djadjah lé Djawa kon keureuna geutanjoë na talô prang deungon djih, teutapi keureuna geutanjoë keumaih djipeungeut lé djih bak watèë Djeupang talô; geutanjoë ka ta djak seutot djih, sabab geutanjoë ka hana muphôm lé keu seudjarah dan keu hak droë teuh. Bah that pih meunan, njoë pih na saboh akibat tjit nibak prang deungon Beulanda njang peuhabéh peumimpin-peumimpin geutanjoë dan njang peu putôh taloë meunumat antara geutanjoë keuturônan barô deungon keuturônan tuha njang sabé meurdéhka. Teutapi peuëkeuh gadoh keumeurdéhkaan njang ka 57 thôn njoë saboh geumadoh njang han ék meugantoë, saboh rugoë njang han ék meugisa? Geutanjoë ka ta kalon pakri ban meureutôh boh bansa laén ban saboh dônja njang ka gadoh keumeurdéhkaan djih bak saboh-saboh watèë njang leubèh that tréb nibak geutanjoë, teutapi bandum ka djiteumeung tjok keulai keumeurdéhkaan djih njan. Lagèë miseuë bangsa Irlanda djinoë ka meurdéhka keulai, watèë Iheuëh djidjadjah Ié Inggréh trôk'an 800 thôn. Beulanda pih na djidjadjah lé Spanjol, Ié Peurantjis, dan lé Djeureuman, teutapi djipeumeurdéhka droëdjih teuma. Polandia djinoë ka meurdéhka keulai watèë lheuëh djibagi-bagi lé Rusia, Djeureuman dan Austria trôk peuët go. Meureutôh boh tjeunto laén njang hana guna ta meuteuôh disinoë. Djadi ka trang, keumeurdéhkaan Atjèh njang ka gadoh ka 57 thôn njoë, kon na saboh barang geumadoh njang han ék tapeugisa. Saboh akibat treuk nibak prang deungon Beulanda njoë njankeuh kira-kira 250.000 droë ureuëng Atjèh, éndatu geutanjoë, inong deungon agam, ka reubah dalam prang njan bak geupeutheun dèëlat nanggroë dan bangsa Atjèh njoë. Njoë na saboh kurbeun njang rajek that keureuna bansa geutanjoë bak watèë njan na tjit saboh miliun sagai, djadi siteungoh nibak ureuëng agam njang hudép bak masa njan ka geubri djawong geuh bak peutheun nanggroë njoë. Hana lom na ta kalon saboh bansa laén dalam seudjarah dônja njang djitém bri dumnan rajek kurbeun bak peutheun keumuliaan droë. Teutapi djinoë, meunjo tangiëng deungon tjeureumèn mata seudjarah, keuturônan Atjèh thôn 1873 njan, teuntèë bak watèë njoë bandum ka geu peulikôt dônja, ka geutinggai geutanjoë, ka woë bak Tuhan, geuprèh geutanjoë dalam bumoë Atjèh njang mulia njoë, bah that pih ureuëng njan hana reubah dalam prang. Djadi adak hana geumaté dalam prang, keuturônan thôn 1873 njan djinoë pih teuntèë ka maté tjit, keureuna geutanjoë bandum handjeuët han maté bak saboh uroë. Sabab njan keuh na saboh keumuliaan njang rajeuk that beugi keuturônan thôn 1873 njang ka geupiléh maté bak peubuêt saboh buët njang raja that, njang akan dji ingat sabé Ié aneuk tjutjo trôk'an akhé dônja, nibak maté keudroë dalam tika éh deungon hana soë padôli, dan hana arti sapeuë keu seudjarah bansa. Laén nibak njan, geutanjoë Atjèh njang bak watèë phôn prang njan na keuh saboh miliun, djinoe karap 100 thôn Iheuëh njan ka meu tamah, kana kira-kira 4 miliun. Keunira njoë djeuët ta peugot lagèë njoë: menurôt 'eleumèë demography ('eleumèë peukara ureuëng asoë nanggroë) djeuëb-djeuëb bansa dalam dônja njoë djumlah djih meulipat-ganda tiëp-tiëp 20 thôn. Meunjo bak keunira thôn 1930, geutanjoë Atjèh na saboh miliun, maka bak thôn 1950, geutanjoë ka na 2 miiiun. Dan bak thôn 1970 geutanjoë keumeung djeuët keu 4 miliun. Djadi ubè na éndatu geutanjoë njang ka sjahid dalam prang njan ka neu gantoë lé Tuhan deungon geutanjoë keuturônan barô njang meulipat ganda. Meunankeuh, sibagoë saboh bansa, sjèëdara geutanjoë njang ka gadoh dalam prang njan ka meugantoë bandum, luka parah njang peudéh that njan kapuléh dan geutanjoëa sibagoë bansa ka ék ta beudoh teuma nibak prang njan, leubèh ramè, leubéh rajek, leubèh teuga, dan akan leubèh tjarong meunjo ék tapham hikmah peungalaman njang ka-ka. Deungon njoë ka njata, peukara Ie that kurban njawong njang ka geubri lé ureuëng tjhik geutanjoë bak peutheun keumeurdéhkaan nanggroë Atjèh dalam prang deungon Beulanda njan, hana djeuët keu sabab hantjô bansa geutanjoë. Dalam dua keuturônan mantong, luka-luka njan kabéh puléh keulai dan geutanjoë bansa Atjèh djinoë ka lagèë bansa Atjèh joh gohlom prang njan teuma, bahkan peuët go meutamah ramè. Kurban njawong njang ka geubri Ié éndatu geutanjoë njan, kon kurbeun njang sia-sia; njoë keuh kurbeun njang paléng rajek, njang peunoh deungon keumuliaan dan keubeusaran njang ék geubri Ié saboh-saboh keuturônan manusia keu aneuk tjutjo. Djareuëng that dalam riwajat bansa-bansa dalam dônja njoë njang ék bri peungorbanan lagèë endatu geutanjoë njan. Bak watèë beukaih-beukaih dan akibat djasmani njang laén nibak prang deungon Beulanda njan ka puléh, dan ka tuwo teuh, kurbeun njawong njang ka geubri Ié éndatu geutanjoë dalam prang njan akan teutap hudép sabé trôk'an akhé dônja, sabab gobnjan deungon buët meupahlawan raja njang ka geupubuët njan, ka geubri keu geutanjoë saboh falsafah hudép njang tjeudaih that, njang sampôrna that, njang mulia that, hingga keu geutanjoë bansa Atjèh hana peureulèë Ié tangiëng keunoë-keudèh ta mita falsafah hudép njang leubèh djroh bak bansa laén atawa di nanggroë laén, sabab hana falsafah hudép njang leubèh mulia dan leubèh tjeudaih nibak peuë njang ka geutinggai keu geutanjoë Ié éndatu njan. Falsafah hudép Atjèh njoë ka geutinggai keu geutanjoë geutuléh deungon darah geuh ateuëh rhuëng tanoh mulia njoë, naulai nibak binèh pasi trôk'an u putjak gunong njang meusampôh awan. Falsafah hudép njan hana laén nibak njoë: hudép geutanjoë bansa Atjèh dalam dônja njoë kon asai na hudép mantong. Geutanjoë handjeuët han ta hudép deungon mulia. Hudép mulia maknadjih hudép meurdéhka, kon hudép lagèë lamiët bangsa laén. Meurdéhka, njankeuh asai keumuliaan, keumakmuran dan keumadjuan. Meunjo geutanjoë bandum ék tapham falsafah hudép Atjèh njoë, bansa geutanjoë akan seulamat dônja akhirat rajeuk bak dônja mulia bak Tuhan. Falsafah hudép Atjèh njoë ka geupeudong ateuëh neuduëk 'eleumèë (rationality) dan ateuëh neuduëk keunjataan (reality) njang ék ngiëng peukara hudép dan maté njan lagèë keuadaan njang sibeutôi djih, deungon hana peu leubèh-leubèh jum hudép, dan deungon hana peuleubèh-leubèh teumakôt keu maté. Bak ta peuteuntèë peuë njang peunténg that keu geutanjoë Atjèh dalam dônja njoë, handjeuët han ta peuduëk meurdéhka geutanjoë diateuëh that, hudép dan maté dimijub njan. Meurdéhka leubèh peunténg nibak geutanjoë galak keu hudép, dan leubèh peunténg nibak geutanjoë takôt keu maté. Bak peutheun droëteuh sibagoë bansa meurdéhka, beu tatém peutarôh hudép, beu tatém lawan maté. peuë lom maté njan na bak kada Tuhan: Han Geu Peu Dilèë, Han Geu Peu Dudoë, 'Oh Trôh Uroë, Meuhat Maté. (Hikajat Nasaihôn Radat) Asoë nibak falsafah hudép éndatu geutanjoë njan, hana laén nibak lagèë asoë falsafah hudép njang beutôi njang djeuët keu tudjuan bandum peundidékan: geupeureunoë geutanjoë beu meukri ta hudép dan beu meukri tamaté lagèë ta tu'oh hudép mulia, meunantjit beu ta tukri maté deungon mulia. Bandua peukara njoë saboh meusambông-sambông, hana meu tjré meunjo saboh reuloh njang saboh treuk pih reulé. Geutanjoë Han keumaih ta hudép deungon mulia meunjo teumakôt teuh bak ta maté deungon mulia. Geutanjoë han keumaih ta hudép deungon meurdéhka meunjo teumakôt teuh bak ta maté deungon meurdéhka. Lagèë kheun Montaigne, sidroë ahli falsafah Peurantjis, "Seumiké peukara maté na keuh lagèë meukeumaih keu meurdéhka. Sidroë ureuëng njang ka geu meureunoë pakri ban geumaté, gobnjan hana geu tukri lé djeuët keu lamiët gob. (" La préméditation de la mort, est un présage de liberté. Celui qui a appris à mourir à désappris d'ètre aseervi") Saboh bansa njang hana djitakôt keu maté deungon mulia, hana soë djitakôt dalam dônja njoë, dan mustahé djeuët djidjadjah lé bangsa laén njang djak peu ureuëng ureuëng droë u nanggroë njan. Njoëkeuh falsafah hudép pangkai keumuliaan bansa njang ék djaga keumuliaan geutanjoë turôn-teumurôn, njang ka geupeu leumah lé éndatu geutanjoë deungon buet geuh, njang ka geutuléh deungon darah geuh ateuëh rhuëng tanoh mulia njoë njang gob thèë na ban saboh dônja. Meunjo Sir Winston Churchill, peumimpin bangsa Inggréh njang meusjeuhu that njan, ka geupiléh watèë bansa Inggréh tinggai sidroë dan sang-sang keumeung talo dalam Prang Dônja keu II sibagoë saboh watèë njang tjeudaih that dalam seudjarah bansa Inggréh, sabab bak watèë lageë njankeuh bandum seumangat pahlawan bansa Inggréh djipeudeuh bak dônja, maka djeuët takheun, masa 65 thôn éndatu geutanjo geumeudong gemuprang deungon Beulanda njang peuleumah bak dônja, sipheuët phalawan bansa Atjèh njang geutu'oh hudép dan geutukri maté, na keuh thôn-thôn njang tjeudaih that leupah dalam riwajat dan seudjarah geutanjoë bansa Atjèh. Mulai nibak keumeunangan geutanjoë njang peuguntjang dônja dalam mideuën prang Kuala Atjèh bak thôn 1873 trôk'an uroë reubah Teungku Tjhik Maat di Tiro dalam prang Aluë Bhôt di Tangsé, bak thôn 1911, trôk'an watèë meugulé Teungku di Barat dan Teungku Njak geuh bak thôn 1912, geutanjoë ka ta peuleumah droë teuh bak dônja lagèë saboh bansa njang tu'oh hudép bak watèë meunang, dan tukri maté bak watèë talô, deungon hana peu kureuëng bahkan peutamah keumuliaan bansa. Surat haba Inggréh, The London Times, uroë 29, buleuën April, thôn 1873 bak watèë phôn prang deungon Beulanda, ka djipeugot ramalan lagèë njoë: "Bansa Atjèh teuntèë akan geupeuleumah bukti gobnjan kon na saboh lawan njang djeuët gob peuhina. Ureuëng Atjèh nakeuh saboh bangsa meuadab nibak djameun kon, njang ka biasa meuprang, na meunang, na talô, teutapi bôh meunang, bôh talô, hantom deungon hana keumuliaan. Bansa Atjèh tjit ka sabé meusjeuhu that peukara beuhô dan geutukri peutimang droë, leubèh nibak bansa-bansa laén bandum ban silingka nanggroë Atjèh njan" Djinoë seubatji ta paréksa teuma peuë akibat prang deungon Beulanda njan ateuëh tanoh geutanjoë, peuë na tanoh njang djih peurusak, peuë na kruëng njang djih peuthô, peuë na blang njang djih boh ateuëng, peuë na glé njang djih peureulé, peuë na rimba njang djih peu tutông, peuë na gunong njang djih plah dua? djeuët ta kheun, akibat prang deungon Beulanda ateuëh tanoh geutanjoë ubit that, atawa karab lagèë hana sapeuë pih. Njang na rusak tjit meuhasé tanoh, lagèë padé njang djih rampok, rumoh njang djih tôt, teutapi njan bandum ridjang meugantoë, meunjo mantong tanoh blang, meunjo mantong kajèë dalam glé, awé dalam rimba. Nanggroë Atjèh njoë na saboh nanggroë njang raja that, dua go leubèh rajek nibak nanggroë Beulanda, dan meuribèë go leubeh tjeudaih. Nanggroë Atjèh njoë, njang meulabang gunong meusampôh awan, njang geusibu deungon mata ië njang peugot meuribèë boh kruëng rajek deungon ubit deungon tanoh peunoh deungon blang, deungon rimba peunoh deungon kajèë, nanggroë njoë na keuh ibarat saboh kuta raja njang hana musôh ék peuguntjang, hana lawan ék peureulé. Gunong Seulawah njang meu tjukèh langèt, Gunong Batèë Meutjitja njang deuh keudéh u laôt Hindi, Gunong Halimon, Geureudong dan Abông-Abông, bandum mantong teudong lagèë sot; saksi njang seungab keu peurdjuangan dan keupahlawanan éndatu geutanjoë bak geu peutheun Nanggroë njoë keu geutanjoë aneuk-tjutjo. Njoë bandum mantong lagèë sot, lagèë bak thôn 1873, watèë geutanjoë meunang ateuëh Beulanda; lagèë bak thôn 1629, bak watèë lskandar Muda geukurông Portugèh di Malaka; dan lagèë meuribèë thôn dilèë nibak njan. Nibak peuë njang ka geutanjoë meuteuoh, ka trang that hana akibat prang njan njang hana puléh; hana geumadoh njang nan ék meugantoë keu geutanjoë bansa Atjèh sibagoë akibat nibak prang deungon Beulanda njan. Akibat njang rajeuk that, njankeuh kurbeun njawong éndatu dalam mideuën prang, njan pih ka meugantoë djinoë ka peuët ganda. Baroë djéh geutanjoë saboh miliun, djinoë geutanjoë peuët miliun. Akibat njang laén, njakni keurusakan ateueh tanoh geutanjoë tjit batjut sagai, njan pih djinoë ka puléh teuma. Djinoë tinggai tjit saboh peukara treuk njang goh lorn meugisa bak geutanjoë, njankeuh saboh organisasi geutanjoë Atjèh njang satoh bansa dan Nanggroë Atjèh njoë ban njang djroh keudroë teuh, dalam bideuëng sosial, ekonomi dan politék; deungon narit laén, njang goh lom meugisa djinoë atawa trôk'an uroë njoë, njankeuh saboh Badan Peumeurintahan Nanggroë Atjèh njang meurdéhka dan meudèëlat lagèë djameunkon turôn-teumurôn, njang ta peu ék-peutrôn keudroë teuh, deungon hana djampu djaroë bangsa luwa. Buët peuriwang geumadoh njang goh lom, meugisa njoë, na dalam djaroë geutanjoë keuturônan Atjèh njang hudép bak masa njoë. Peukara njang goh lom meugisa njoë djeuët ta peuriwang djinoë ladju, meunjo getanjoë ka ta meu sapeuë kheun lagèë aneuk éndatu. Masa ka trôh supaja ta rah muka tanoh mulia njoë nibak euntjit sipeundjadjah, bôh Beulanda, bôh Djeupang, bôh Djawa. Ka trôh masa ta peugisa dèëlat bansa dan basa droë teuh ateuëh tanoh pusaka njoë. Deungon ta peubuët buët njoë, barô geutanjoë ka sampôrna ta peugisa teuma dumpeuë peuë njang ka gadoh sibagoë akibat prang deungon Beulanda dan geutanjoë ka ta tjok langkah keulai ta gisa bak neuduëk droë teuh njang patot, bak kursi droë teuh lagèë saboh bansa meurdéhka dan mulia dalam dônja. Lagèë geutanjoë ta teupeuë, bandum Peumeurintahan ban saboh dônja njoë, meugantung bak peuë njang djipike Ié ureuëng nanggroë teumpat Peumeurintahan njan teudong. Meunantjit, Peumeurintahan njang ék teudong di Nanggroë Atjèh njoë meugantung bak peuë njang ta piké Ié geutanjoë Atjèh. Geutanjoë njang meudèëlat disinoë. Hana Peumeurintahan dalam dônja njoë njang ék teudong deungon keukuatan beudé mantong, meunan tjit di nanggroë Atjèh njoë. Hana saboh peumeurintahan njang ék teudong di sinoë meusiuroë, meunjo geutanjoë Atjèh han ta tém deungo djih, peuëlom meunjo han ta tuëng dan ta lét djih. Meunjo geutanjoë bansa Atjèh ka inseuëh keu droëteuh, ka tangiëng droë teuh keulai lagèë saboh bansa njang mulia, lagèë éndatu teuh, dan ka ta inseuëh keu falsafah hudép njang ka geutinggai lé ureuëng tjhik teuh, maka geutanjoë handjeuët han ta meusaboh: Bak Duëk, Bak dong, Sapeuë Pakat, Sang Sineusab Meu Adoë A. (Hikajat Gadjah Tudjôh Ulèë) Hudép Bak Saré, Maté Bak Sadjan, Sikrèk Gapban, Saboh Keureunda. (Hikajat Tjintabôhan) Meunjo geutanjoë ka sapeuë kheun lageèë njan, maka keumuliaan dan keumeurdéhkaan Atjèh ék ta peuwoë lagèë sot teuma dalam watèë 24 djeuëm nibak djaroë Djawa deungon djaroë gaki djih njang djak peu ureuëng-ureuëng droë djak peurintah geutanjoë di nanggroë Atjèh njoë. Djawa mustahé ék djidjadjah geutanjoë, meunjo geutanjoë han ta tém djeuët keu lamiët djih. Beulanda ék djimuprang deungon geutanjoë 65 thôn sabab keuradjaan Beulanda bak watèë njan na saboh keuradjaan njang paléng teuga dalam dônja. Djih paléng kaja, armada djih paléng raja, leubèh raja nibak armada Portugéh, Peurantjis, Spanjol atawa Inggréh. Bah that pih meunan, djih han tjit ék djipeutaloë geutanjoë keubit-keubit. Djinoë, meunjo djawa djikeumeung peu lamiët geutanjoë, ubé na teunaga djih? Djawa na saboh bansa njang gasiën that; djih kon na leubèh tjarong nibak geutanjoë; djih hantom na seudjarah militè; sindjata njang na bak djih djinoë, njan bandum kon na djeuët dji peugot keudroë djih, atawa ék djibloë, teutapi atra gob bri, geumadè keunoë-keudéh, atawa meuhutang wie uneun. Djinoë ka han ék djibajeuë hutang njan njang gob tunggèë ban saboh dônja. Nanggroë Djawa njan djitjok lé Beulanda djameun deungon hana muprang. Djawa djidjok droëdjih mantong. Watèë Iheuëh njan, pulo Djawa njan meutuka djaroë nibak peundjadjah Beulanda keu peundjadjah Inggréh. Teuma, djibri pulang keulai lé Inggréh keu Beulanda. Beulanda djidjadjah Djawa 350 thôn. Bak watèë bangsa Djawa dan nanggroë Djawa meu tuka-tuka djaroë nibak saboh peundjadjah keu peundjadjah njang laén njan, geutanjoë bansa Atjèh dan nanggroë Atjèh teutap meurdéhka sabé. Deungon ta peugisa keumeurdéhkaan geutanjoë, maka akibat prang deungon Beulanda ka pulén bandum, dumpeuë njang gadoh ka meugisa, peuë njang singèt ka santeut, peuë njang rhôt ka ta peuë ék teuma.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar